Boek in de maak
Stilleven met wasgerei en boeken
Maker onbekend (ca. 1475)
Dit schilderijtje is niet in de Noordelijke Nederlanden ontstaan, maar het is ouder dan die tweedeling van de Lage Landen in Noord en Zuid, en als een van de vroegste – zij het niet als zodanig bedoelde – voorbeelden van het later juist in Holland zo succesvolle stilleven mag het hier niet ontbreken. De voorstelling met wasgerei en boeken staat op de buitenkant van de linkerhelft van een tweeluik, waarop aan de binnenzijde Maria en Kind zijn afgebeeld. De rechterhelft, waarop tegenover Maria vermoedelijk een portret van de opdrachtgever was te zien, is verloren gegaan of ergens anders terecht gekomen en nog niet geïdentificeerd.
Maker onbekend, Stilleven met wasgerei en boeken, ca. 1475 | olieverf op paneel, 14 x 21 cm | Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam
De Maria met Kind is een zwak en routineus stukje werk, dat teruggaat op een origineel uit de omgeving van Rogier van der Weyden; het stilleven daarentegen is voor die tijd heel bijzonder en werd ook zeker door een andere kunstenaar gemaakt. Stofuitdrukking en perspectief moeten hem hebben geïnteresseerd en gingen hem goed af. De reflecties op het koperen wasgerei zijn raak getroffen en de manier waarop de linnen handdoek aan zijn hanger bijna rechtstandig het beeld uitsteekt zal destijds zeker zijn bewonderd. Maar de reden om deze spullen af te beelden was vooralsnog een andere.
Maker onbekend, Maria met kind, ca. 1475 | olieverf op paneel, 21 x 14 cm | Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam
Het wasgerei was een geliefd element in voorstellingen van de verkondiging aan Maria, die de oude meesters uit de Nederlanden vaak situeerden in een min of meer eigentijds binnenhuis. De engel verrast op dergelijke schilderijen de doorgaans lezende aanstaande moeder, die haar uitverkiezing in nederigheid aanvaardt. Haar reinheid is daarbij essentieel, want in de christelijke leer wordt Christus geboren uit een maagd, zoals in het Oude Testament door de profeet Jesaja zou zijn voorspeld. Deze gedachte heeft tot allerlei poëtische beeldspraak geleid, zoals de omschrijving van Maria als een spiegel zonder smetten, maar ook tot de meer prozaïsche aanwezigheid van wasgerei en een schone handdoek bij voorstellingen van de Verkondiging, zoals bijvoorbeeld op het Gents altaar van de gebroeders Van Eyck.
Robert Campin, Verkondiging (middenpaneel van het Mérode-triptiek), ca. 1425 | olieverf op paneel, 64.1 x 63.2 cm | Metropolitan Museum of Art, New York
Jan van Eyck, Verkondiging, vier panelen van de buitenzijde van het Gents Altaar, ca. 1432 | olieverf op paneel, GROOTTE | Sint Bavo, Gent
De afbeelding van dergelijke alledaagse, zij het destijds luxe spullen had dus aanvankelijk een functie als toelichting op een gebeurtenis van een hogere orde. Maar het zou niet lang duren of dit bijwerk werd zelfstandig en zijn betekenis als stilleven autonoom. En toen de geschiedenis van de West-Europese schilderkunst werd geschreven en haar schatten in musea meer en meer systematisch werden verzameld en getoond, zocht men uiteraard naar de wortels van de verschillende specialismen in de schilderkunst en naar voorbeelden van hun begin. Soms werd de geschiedenis daarbij een handje geholpen en ging het er hardhandig aan toe, zoals toen de halfronde bekroning van een paneel met de profeet Jesaja van een navolger van Van Eyck werd afgezaagd en als een van de vroegste stillevens door het Rijksmuseum aangekocht.
Barthélemy d’Eyck, De profeet Jesaja (met losgezaagde, bijbehorende lunet), ca. 1442 | olieverf op paneel, 67,5 x 101,5 cm | Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam
Ook het paneeltje met het stilleven op de keerzijde van de Maria met Kind in Rotterdam werd door de verzamelaar Van Beuningen gekocht vanwege zijn bijzondere buitenkant – die in het museum niet meer naar de Heilige Maagd verwijst, maar naar de emancipatie van de kunst.
