Een boek in de maak
Zou het kunnen? Aan de hand van honderd en enige schilderijen de geschiedenis van de Hollandse schilderkunst vertellen? En zou het mogelijk zijn daarbij alleen maar voorbeelden uit het Nederlands openbaar kunstbezit te gebruiken, zodat er een gedroomde tentoonstelling ontstaat waarvan iedereen desgewenst ook alle gekozen bruiklenen altijd in het echt kan zien?
Mogelijk of niet, dat is in ieder geval wat hier wordt geprobeerd, en het resultaat van die poging zal in etappes worden aangeboden. Liever dan met behulp van één doorlopende tekst in een handboek, worden de objecten hier afzonderlijk besproken, zodat de lezer zelf aan de hand van de afbeeldingen kan bepalen wat hij wil bekijken en waarover hij wil worden geïnformeerd. Precies zoals hij dat ook in het museum zou doen.
Het project is even bescheiden als ambitieus, want de aangeboden keuze is noodgedwongen klein maar uiteraard niet willekeurig, en bedoeld om de veelzijdigheid en rijkdom van de Hollandse schilderkunst vanaf de vijftiende eeuw in haar ontwikkeling en samenhang te laten zien. Daarbij is bovendien, heel eigenzinnig, gekozen voor schilderijen die weliswaar interessant zijn, maar die u hopelijk ook zonder tekst en uitleg waren opgevallen. Niet omdat u ze behoort te kennen, maar omdat u er zelf van opkeek.
Rembrandt, De Nachtwacht, 1642 | olieverf op doek, 379,5 x 453,5 cm | Rijksmuseum, Amsterdam
Meer dan geschiedenis en conventie
Aan de Nachtwacht valt veel te beleven, en hoe meer u van Rembrandts ambitie met dat schilderij als een groepsportret in beweging begrijpt, hoe meer u blij verrast zult zijn als u het ziet. Sterker nog, de controversiële rol die de Nachtwacht in latere verhalen over Rembrandts leven is gaan spelen, maakt óók nieuwsgierig, net zoals haar wonderlijke naam. En uit de plaats waar u de Nachtwacht in het Rijksmuseum aantreft, daar op het einde van de eregalerij, geïnstalleerd als een soort hoogaltaar in de kerk die de Hollandse staat in de negentiende eeuw voor zijn geschiedenis en kunst liet bouwen, blijkt eens te meer dat dit een heel bijzonder schilderij moet zijn.
Rembrandt, Portret van een oude man, 1667 | olieverf op doek, 81,9 x 67,7 cm | Mauritshuis, Den Haag
Rembrandt, Zelfportret op jeugdige leeftijd, ca. 1628 | olieverf op paneel, 22,6 x 18,7 cm | Rijksmuseum, Amsterdam
Toch zal de Nachtwacht waarschijnlijk niet in deze keuze uit de Hollandse schilderkunst worden opgenomen en besproken. Zij is voor dit overzicht teveel geschiedenis, en ik denk voor de liefhebber van nu te weinig kunst. Er kunnen hier straks maar twee of drie Rembrandts worden behandeld, en dan moet de Nachtwacht wijken voor De oude man, of voor het jeugdige Zelfportret met die gretige blik en zijn ongetemde krullen. Ook De Stier van Potter, ooit het beroemdste schilderij in het Mauritshuis, zal hier aan de kant komen te staan. Ik wil u uitnodigen met deze keuze iets te beleven dat op meer dan geschiedenis en conventie berust.
Potter, De Stier, 1647 | olieverf op doek, 235,5 x 339 cm | Mauritshuis, Den Haag
De afbakening: wat is Hollandse schilderkunst
Bovendien gaat Van Geertgen tot Marlene Dumas, zoals het uiteindelijke boek zal heten, niet alleen over zeventiende-eeuwse schilderkunst, en ook dat betekent kiezen. Eenvoudig is dat zelfs bij de eerste verkenningen niet gebleken, en wat u hier te zien krijgt is dan ook in ieder opzicht een boek in de maak. Misschien zal zelfs het idee van een overzicht van de Hollandse schilderkunst gaandeweg nog moeten wijken voor een overzicht van de schilderkunst van de Lage Landen, omdat het zo verschrikkelijk onbevredigend is de Vlaamse primitieven (die trouwens helemaal zo primitief niet waren) hier onbesproken te laten omdat de Nederlanden nu eenmaal aan het einde van de zestiende eeuw gescheiden zijn. En hoort het werk uit Van Goghs Franse tijd eigenlijk nog wel bij de Hollandse schilderkunst, en hoe zit dat met Mondriaan in Parijs en in New York? De kunstenaars hebben immers al die grenzen niet bedacht, en ooit maalde men ook niet zo om nationale schilderscholen.
Dumas, The Neighbour, 2005 | olieverf op doek, 100 x 90 cm | Stedelijk Museum, Amsterdam
Arnold Houbraken, de belangrijkste kunstenaarsbiograaf van de schilders van de zeventiende eeuw, meende dat wie hier werkte in zijn boek moest worden opgenomen, maar dat zijn landgenoten die bijvoorbeeld naar Italië waren gegaan, bij hun collega’s in het zuiden hoorden. Ook hij zou dus waarschijnlijk hebben gezegd: de Rotterdammer Willem de Kooning is een Amerikaan, maar de in Zuid Afrika geboren Marlene Dumas is van hier en The Neighbour een Hollands schilderij.