Rembrandtjaar 2019
Waarom 'Rembrandt'?
De Erasmus Universiteit Rotterdam, het Mondriaan Fonds, de Turing Foundation, het is tegenwoordig volstrekt normaal om een organisatie te vernoemen naar een bekende historische figuur. Dat was lang niet altijd het geval. De oprichters van de Vereniging Rembrandt waren in Nederland een van de eersten die dat deden. Maar waarom kozen zij destijds voor 'Rembrandt'?
Wie de naamgeving van de Vereniging Rembrandt wil begrijpen, moet iets weten over de reputatie van Rembrandt in de 19de eeuw en het doel dat de Vereniging zich bij haar oprichting in 1883 had gesteld.
Een veranderd ideaal
Rembrandt genoot al tijdens leven internationale bekendheid, maar zijn ster begon pas echt te rijzen aan het einde van de 18de eeuw. Die periode zag grote wijzigingen in het ideaalbeeld van de kunstenaar. Onder invloed van de cultus van het genie kwam er steeds meer erkenning voor kunstenaars die hun eigen ingevingen volgden in plaats van de regels van de academie. Rembrandt, die in zijn werk duidelijk zijn eigen gang ging en er een zeer persoonlijke stijl op nahield, kreeg daarom steeds meer waardering. De mythe dat Rembrandt in zijn eigen tijd werd miskend, heeft zijn reputatie evenmin kwaad gedaan.
Vanaf ongeveer het midden van de 19de eeuw groeide ook de overtuiging dat kunstenaars de zichtbare werkelijkheid zo goed mogelijk moesten volgen in plaats van te proberen die in schoonheid te overtreffen. Dat betekende een nog grotere stijging van Rembrandts reputatie, die als geen andere kunstenaar uit het verleden trouw bleef aan de natuur. Dat gold in zekere zin zelfs wanneer hij verhalen uit de Bijbel of de klassieke mythologie als onderwerp koos. De figuren op zijn historiestukken stellen echte mensen voor, mensen die met hun onvolkomenheden bepaald niet beantwoorden aan het klassieke schoonheidsideaal. Een invloedrijke Franse kunstcriticus schreef over Rembrandt dat hij 'de mens van zijn eigen tijd en die van alle tijden' weergaf. Hij deed dat zo virtuoos en met zoveel invoelingsvermogen dat hij in de 19de eeuw voor veel kunstenaars en kunstliefhebbers een soort halfgod was.
Rembrandt, Portret van een oude man, 1667, olieverf op doek, 81,9 x 67,7 cm, Mauritshuis, Den Haag - gesteund in 1999
Nationalisme
In Nederland moet de toenemende reputatie van Rembrandt in de 19de eeuw ook worden begrepen in het licht van een steeds groter wordend nationaal zelfbewustzijn waarin Rembrandt een belangrijke rol kreeg toebedeeld. Nadat België zich in 1830 had afgescheiden van het Koninkrijk der Nederlanden en de Antwerpse kunstenaar Peter Paul Rubens (1577-1640) had gebombardeerd tot nationaal icoon, moest Nederland op zoek naar een nieuw nationaal verhaal, waarbij nieuwe helden hoorden. Rembrandt bleek ideaal om in stelling te brengen tegen Rubens: Rubens was een katholiek die zijn belangrijkste opdrachten kreeg van de geestelijkheid en de adel, terwijl de protestantse Rembrandt vooral de burgerlijke elite bediende. Aanhangers van Rembrandt benadrukten daarbij graag dat de kunst van Rubens naar het verleden wees en die van Rembrandt naar de toekomst.
Theodor Brüggeman, Onthulling van het standbeeld van Rembrandt op de toenmalige Botermarkt, Amsterdam, op 27 mei 1852, toonlithografie, deels handgekleurd, 24,4 x 18,2 cm, Amsterdam, Rijksmuseum
De missie van de Vereniging Rembrandt bij oprichting
'Rembrandt' was in Nederland aan het einde van de 19de eeuw een ijzersterke naam en bovendien een naam waaraan veel mensen als eerste zouden hebben gedacht bij oude Nederlandse kunst. En om dat soort kunst ging het de nieuw op te richten vereniging. Pas in 1912 werd in de statuten vastgelegd dat de Vereniging ook buitenlandse kunst moest helpen verzamelen en nog veel later, in de jaren 1950, werd besloten ook aankopen van kunst uit de eigen tijd te steunen. Terecht werd in 1883 gedacht dat de naam van Nederlands bekendste kunstenaar kunstliefhebbers zou helpen overtuigen zich aan te sluiten bij de missie van de Vereniging Rembrandt en, nog belangrijker, geld te schenken of na te laten, zodat op de kunstmarkt ook daadwerkelijk succesvol kon worden opgetreden.
Rembrandt, De koekenbakster, ca. 1635, pen en bruine inkt, 10,8 x 14,4 cm, Amsterdam, Rijksmuseum - gesteund in 1883
