Naar buiten met een schildersblik

Een vernieuwde blik

Maar zelfs in een leuke omgeving gaan de dagelijkse wandelroutes je na een jaar relatieve stilstand een beetje tegenstaan. Het lukt nog wel om nieuwe dingen te zien, of oude dingen als nieuw, maar je moet er meer moeite voor doen.

Precies hier schiet de kunst ons te hulp, al is het nu dan vooral de kunst op reproducties of in ons geheugen. Kunstenaars uit het verleden verfrissen onze blik in dit ongewone heden. Als de zon en de wind samen wilgenbladeren aan het verzilveren zijn, schieten me de schilderijen van Paul Joseph Constantin Gabriël te binnen. Bij beschaduwd land met donkere bomen tegen een achtergrond van zonbeschenen witte wolken denk ik aan Willem Bastiaan Tholen, die zich geregeld bediende van dat subtiele, indirecte tegenlichteffect. Glinsterende herfstbladeren op een grasveld roepen altijd weer een vroege Monet in het Musée d’Orsay voor de geest. Contrastrijke reflecties van kale takken in kringelend water zijn van Escher (onverwachte naam tussen de landschapschilders), olifantenpaadjes in het gras zijn van Weissenbruch (de romantische). Witsen en Breitner en een heel elftal 19de-eeuwse Russen spelen mee als het gesneeuwd heeft. O, en de rugbyspelers in de sneeuw van Pyke Koch. Een hoofd vol kunst heeft elke dag wat te associëren. Daar worden de dagen mooier van.

Van de knoestige bomen met sterk naar grijs of bruin neigend groen die Salomon van Ruysdael en Jan van Goyen in de 17de eeuw op hun waterkanten plantten dacht ik altijd dat ze een verdichtsel waren, of in elk geval nu niet meer in Nederland voorkwamen. Maar op een middag in de nazomer liep ik door de uiterwaard bij Hurwenen en jawel hoor: knoestige oude bomen met ingeschoten loof langs ondiep water. Heel die uiterwaard om me heen leek in dunne olieverf op een lichtbruine grondering te zijn getekend. Dat ik dat niet eerder gezien had!

Anders kijken

In het vroege voorjaar, als de Waal buiten haar oevers treedt en je de uiterwaarden niet meer in kunt, kijk je vanaf de dijk naar de boomtoppen die boven het water uit steken. Willem den Ouden (geb. 1928) maakte eind jaren zeventig aan de overkant van de rivier een paar mooie etsen van dat motief. Ik leerde hem kennen toen ik zestien was en schreef een jaar of acht later een boek over zijn werk. Door wat Willem schilderde en tekende en door wat hij daarbij vertelde ging ik anders en beter kijken naar het landschap. Hij wees me op telkens terugkerende stroomlijnen in de rivier en op het perspectief in de wolken. Ik leerde van hem dat een landschap niet iets is wat verderop ligt, maar dat het al begint bij je voeten. De eerste meters nemen het grootste deel van je blikveld in beslag en zijn bepalend voor de verte van de rest. Ik weet nog dat dat kwartje net gevallen was en ik na een middag bij Willem over de dijk naar huis fietste. Zijn aanwijzingen werkten geestverruimend – een kleiner woord kan ik niet bedenken. Nooit in mijn leven daarvoor of daarna heb ik met meer verwondering naar de eerste meters wegdek voor mijn voorwiel gekeken, of naar de eerste meters van welke vloer dan ook.

Het is ook dankzij Willem dat ik me bewuster ben geworden van de vele duizenden kilometers dampkring boven ons hoofd. In zijn laatste tien grote landschappen, geschilderd tussen 2001 en 2009, heeft hij de immense ruimte in de lucht soms bijna duizelingwekkend gesuggereerd. Ik hoop dat er nog eens een schilderij uit die reeks wordt verworven door een museum met een sterke landschappencollectie – het Dordrechts Museum bijvoorbeeld, of Kunstmuseum Den Haag.

iPad-tekeningen

Willem den Ouden en zijn echtgenote Ferry Alink (1937-2013) leerden mij kijken naar kunst en daarmee naar de werkelijkheid. Door het werk dat ze zelf maakten – Ferry schilderde portretten en stillevens – maar ook door de kunst in musea en boeken waarop ze me attendeerden. In de jaren rond mijn twintigste leende ik hun halve boekenkast. Een van de kunstenaars op wie ze me wezen was David Hockney (geb. 1937) en die is de afgelopen vijfentwintig jaar mijn grote held gebleven.

Als er één kunstenaar is die de opgetogenheid in je kijken naar alledaagse dingen kan terugbrengen, dan is het Hockney. Niets is hem te onbeduidend. Hij schildert zijn schilderspullen, een hoek van zijn woonkamer of een plastic waterfles. Hij maakt iPad-tekeningen van een schaar of een asbak of een iPhone aan de oplader. En in het voorjaar van 2011, toen hij in het Noord-Engelse Bridlington woonde, legde hij the arrival of spring vast langs de eerste de beste landweggetjes net buiten de stad. Ik heb de locaties weleens opgezocht op Google Maps en ze liggen echt vlakbij zijn huis. Als je met Streetview in die laantjes landt, zijn ze eigenlijk helemaal niet opvallend. Maar waar een ander doorrijdt, parkeert Hockney zijn Landrover en schenkt hij een modderpad met bomen erlangs of een kluitje struiken zo veel aandacht dat het bezienswaardigheden worden. Plekken waar je zijn wil.