Gesteund onderzoek
Nieuwe inzichten over de werkwijze van Lucas Gassel
De uit Helmond afkomstige 16de-eeuwse kunstenaar Lucas Gassel (ca. 1488-1568/69) is onder specialisten bekend als een van de eerste Nederlandse kunstenaars die zich specifiek toelegden op het maken van landschappen. Dat Gassels naam (in geschreven bronnen ook wel 'Van Gassel' genoemd) bewaard is gebleven is mede te danken aan Karel van Mander. Hij meldde in zijn Schilder-boeck van 1604 onder andere dat Lucas in Brussel woonde, waar hij ook stierf, rond hetzelfde jaar als zijn iets jongere Brabantse tijdgenoot Pieter Bruegel de Oude (1526/30-1569). Bij het grote publiek is Gassel zo goed als onbekend.
De aanvraag
In januari 2018 werd ik door Museum Helmond aangetrokken als gastconservator, verantwoordelijk voor onderzoek, concept en samenstelling van de tentoonstelling. In dit kader en mede ingegeven door mijn eigen onderzoeksinteresses, met name het combineren van kunsthistorisch en materiaaltechnisch onderzoek, werd bij de Vereniging Rembrandt een onderzoeksbeurs aangevraagd, specifiek om materiaaltechnisch onderzoek naar enkele werken van Gassel mogelijk te maken.
Lucas Gassel, Landschap met de vlucht naar Egypte, 1542 | olieverf op paneel, 67,5 x 88,5 cm | Bonnefanten, Maastricht (in langdurig bruikleen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)
Materiaaltechnisch onderzoek
In mei 2018 werden bij Stichting Restauratie Atelier Limburg (SRAL) in Maastricht vier schilderijen op paneel onderzocht met behulp van infraroodreflectografie (IRR), röntgen en microscopie. Het belangrijkste werk uit deze groep was Lucas Gassels Vlucht naar Egypte uit 1542 in het Bonnefantenmuseum in Maastricht, op dat moment het enige gesigneerde en gedateerde schilderij van Gassel in Nederlands openbaar kunstbezit. Tegelijkertijd werden twee werken uit de collectie van Museum Helmond onderzocht: één daarvan, Pyramus en Thisbe, was toegeschreven aan Gassel, een ander, Ontmoeting van Abraham en Melchizedek, werd geplaatst in de omgeving van Gassel. Het vierde schilderij was een tot dan toe onbekend werk van Gassel uit particulier bezit, gesigneerd en 1540 gedateerd.
Antwoorden
Aangezien de Vlucht naar Egypte een van Gassels beste werken is, zowel wat kwaliteit als materiële conditie betreft, leverde het zoals verwacht een schat aan gegevens op om de werkwijze van de kunstenaar te bestuderen. Met name de schetsmatige voorbereidende tekening op het paneel is zeer informatief. Net zo onthullend was het onderzoek naar de andere schilderijen, die allemaal aanzienlijk verschilden in materiaalgebruik, schildertechniek en werkwijze. Het leidde ertoe dat de toeschrijving van Pyramus en Thisbe aan Lucas Gassel definitief verworpen kon worden. Ondanks de aanwezigheid van een LG-monogram vertoonde het schilderij uit particulier bezit eveneens zo veel verschillen in materiaalgebruik en werkwijze, dat de toeschrijving aan Lucas Gassel niet houdbaar bleek. Beide schilderijen zijn in de tentoonstelling te zien zijn als het werk van anonieme kunstenaars uit de Zuidelijke Nederlanden.
Maker onbekend (Zuidelijke Nederlanden), Landschap met Pyramus en Thisbe, ca. 1540-50 | olieverf op paneel, 66 x 87 cm | Museum Helmond
Een nieuwe aankoop
Eind 2018 kwam het Landschap met het offer van Abraham in beeld, een gesigneerd en 1539 gedateerd schilderij. Doordat het mogelijk was om ook dit werk te onderzoeken, kon bevestigd worden dat het hier ging om een kwalitatief hoogwaardig schilderij van Gassel. Mede op basis van die kennis, werd het eind 2019 aangekocht door Museum Helmond, met steun van de Vereniging van Vrienden van Museum Helmond. Het inmiddels zorgvuldig gerestaureerde werk is daarmee het tweede door Gassel gesigneerde en gedateerde schilderij in een Nederlands museum. Het zal voor het eerst te zien zijn in de tentoonstelling, daarna zal het in de vaste opstelling van Museum Helmond worden opgenomen.
Tot slot
Het onderzoek naar vier eigenhandige schilderijen van Lucas Gassel dat mogelijk gemaakt is dankzij het Schoufour-Martin Fonds, heeft ertoe bijgedragen dat de kennis van de kunstenaar aanzienlijk is uitgebreid. De resultaten van het onderzoek naar Gassels materialen en werkwijze vinden hun weerslag in een essay in de catalogus, geschreven samen met Luuk Hoogstede van SRAL. Niet alleen is hiermee de geringe kennis over Gassels werkwijze uitgebreid en is er een basis gelegd voor andere onderzoekers om in de toekomst op voort te bouwen, hopelijk draagt een verbeterd inzicht in Gassels kwaliteiten als kunstenaar ook bij aan een grotere waardering voor zijn werk.
Lucas Gassel, Landschap met het offer van Abraham, 1539 | olieverf op paneel, 35,5 x 53,3 cm | Museum Helmond
