Dromen najagen #1

'This is your iconic piece'

Drie kilo brons. Een ceremonieel zwaard. Nooit bedoeld geweest om mee te vechten. Te groot en niet geslepen. Een geïdealiseerd, ceremonieel zwaard, mogelijk gebruikt bij offerrituelen. Ruim 3.500 jaar oud. Dat is het zwaard van Ommerschans. Een meesterwerk uit de bronstijd. De pars pro toto van een tijdvak, waarmee verhalen over technische perfectie en internationale netwerken worden geïllustreerd. 

Het zwaard is onderdeel van een groep van zes ‘reuzenzwaarden’, vermoedelijk gemaakt door dezelfde meesterbronsgieter. Ze zijn teruggevonden in Engeland, Frankrijk en Nederland en behoren tot de topstukken van musea als het British Museum en het nationale archeologische museum van Frankrijk in Saint­-Germain­-en­-Laye, en nu ook het Rijksmuseum van Oudheden (RMO). Dat is niet altijd zo geweest. Sinds ‘ons’ zwaard in 1896 werd gevonden nabij Ommerschans is het 120 jaar in particulier bezit gebleven van een Duitse familie, eigenaar van het Overijsselse landgoed. 

Vanaf 1927 deden directeuren en conservatoren van het RMO vergeefse pogingen om het zwaard te verwerven voor de rijkscollectie. De laatste was conservator prehistorie Luc Amkreutz. Hij vroeg het zwaard in 2015 in bruikleen voor de expositie Vlijmscherp verleden, waarin hij de zes reuzenzwaarden voor het eerst in 3.500 jaar bijeen wilde brengen. De familie weigerde, ongegrond bevreesd dat het zwaard in beslag zou worden genomen. Een geruststellend schrijven van de toenmalige minister Jet Bussemaker hielp niet. Een maand voor de opening kwam echter de vraag of het museum een bod wilde uitbrengen. Ons bod was kennelijk niet overtuigend genoeg, maar bleek een kleine twee jaar later gelijk aan de taxatie van veilinghuis Christie’s, toen de eigenaren besloten het zwaard te laten veilen. 

Het was de ultieme kans om dit icoon van de bronstijd, het ontbrekende venster in de Canon van Nederland, te kopen. Met steun van de Vereniging Rembrandt en het Mondriaan Fonds werd in eerste instantie ruim een half miljoen euro bijeengebracht. Het vijfvoudige van het bedrag dat een ander reuzenzwaard midden jaren negentig had opgebracht. Een Engelse handelaar zou voor ons bieden, maar waarschuwde dat verzamelaars van moderne kunst met diepe zakken ons zouden kunnen overbieden. Geen vreemde gedachte voor dit bijna abstracte kunstvoorwerp. Toen ik tegenwierp dat ik nog wat geld achter de hand wilde houden voor een fraaie aanwinst tijdens het jubileumjaar 2018 (het tweehonderdjarig bestaan van het RMO) zei hij dat we het onszelf eeuwig kwalijk zouden nemen als we net niet het winnende eindbod zouden plaatsen. Of er niet meer budget mogelijk was? Want ‘this is your iconic piece’. Het museum zette vervolgens alle aankoopreserves in en vroeg de fondsen om extra steun. 

Waar ik nog steeds ontroerd door raak, is dat de Vereniging Rembrandt de mogelijke bijdrage verhoogde naar een miljoen euro, het Mondriaan Fonds een half miljoen toezegde en enkele dagen voor de veiling een particulier zich garant stelde voor nog een extra bedrag. Alles vanuit de gedachte dat dit zwaard coûte que coûte onderdeel van het openbaar kunstbezit moest worden. Dat in één week tijd het budget voor een aanwinst verviervoudigd kon worden, tekent de durf van de fondsen en de absolute urgentie van de aanwinst van het zwaard. De 2,3 miljoen aan budget bleek gelukkig niet nodig. Het zwaard werd verworven voor net iets meer dan het aanvankelijk bedachte budget. Maar de handelaar had gelijk: het museum had het kunnen mislopen voor een relatief luttel extra bod.

In oktober 2024 siert het zwaard de poster van de expositie Bronstijd – Vuur van verandering (te zien t/m 16 maart 2025). Het internationale verhaal raakt aan thema’s als technologie en ambacht, verbondenheid, geweld, identiteit en verandering. De zucht naar brons leidde tot ingrijpende ontwikkelingen, met als gevolg machtige leiders, oorlog en conflict in een wereld waarin uitgebreide handelsnetwerken de Europese gebieden met elkaar en met het Midden-­Oosten en Egypte verbonden. Het museum vertelt dat verhaal met honderden voorwerpen, maar had ook kunnen kiezen voor één object: het zwaard van Ommerschans. Sinds 2017 van ons allemaal. 

Wim Weijland is directeur van het Rijksmuseum van Oudheden.