In gesprek #1

Een liefde uit 1975

Voor kunstwerken geldt, net als voor boeken, dat het uitmaakt wanneer je ermee kennismaakt. Soms komen ze te vroeg op je pad, of te laat. Het komt ook voor dat je er tweemaal kennis mee maakt, zoals mij gebeurde met het boek Een liefdesgeschiedenis in Saint-Germain-des-Prés van fotograaf Ed van der Elsken.

Ik zal een jaar of achttien zijn geweest toen ik er voor het eerst tegenaan liep. Vandaag geldt dit boek als de top van de Nederlandse fotoboekencanon. Ook toen, midden jaren zeventig, was het al twintig jaar oud, en beroemd. Maar voor mij was het een ontdekking. Ik bekeek het met mijn toenmalige vriendje die later zelf fotograaf werd. Allebei leefden we nog in het dromerige niemandsland tussen school, een voortijdig afgebroken studie en de vraag: wat nu? Geld hadden we niet, en ook weinig duidelijke bezigheden. Wel gingen we vaak naar de bibliotheek om fotoboeken te bekijken. En zo kwamen we ook uit bij de liefdesgeschiedenis van Ed. Een fotoroman met een dunne verhaallijn, over een Mexicaanse fotograaf die noodlottig verliefd wordt op een meisje, Ann, en de gevangenis in draait, waarna zij hem vergeet.

Achteraf is het verbazend hoe totaal we dat verhaal negeerden. Alleen de grote lijnen namen we waar, via de foto’s: van jonge mensen die rondhingen in een Parijs’ cafeetje, arm waren maar ook vrij, en allemaal mooi als goden. Het meisje Ann leek een beetje op Juliette Gréco, met kattenogen en lang ponyhaar. De jongens droegen corduroy en kreukelige regenjassen, en allemaal keken ze somber uit boven de sigarettenrook. Dat waren wij. Tenminste: dat wilden wij best zijn.

De ontdekking van de overdracht van het legaat van Ed van der Elsken aan het Rijksmuseum en het Nederlands Fotomuseum gaf mij opnieuw een schokje: het was alsof ik daar, op de website van de Vereniging Rembrandt, tussen de kostbare kunstwerken mijn eigen geschiedenis terugvond: in die fotootjes, op grote vellen geplakt en voorzien van pijlen, strepen, kaderlijnen, stickertjes en steno. Turend naar die contactvellen realiseerde ik me dat ik de foto’s die het gehaald hadden, nog steeds direct kon herleiden tot het boek.

En ik zag nog iets anders. Het boek dat ik destijds tot me had genomen als een soort blauwdruk van het echte leven, was een kunstwerk waar hard en jarenlang aan was gewerkt. Met zijn twee camera’s, een Leica en een Rolleiflex, had Van der Elsken duizenden foto’s gemaakt en afgedrukt op negatiefformaat. Daarna waren er drie, vijf paar handen aan te pas gekomen om het boek in zijn vorm te kneden, en die handen hebben allemaal sporen nagelaten op de vellen met afdrukjes. Soms kun je ze ontcijferen. Dat vergt een soort archeologie, want de vellen zitten vol geheimschrift. De blauwe potloodlijnen zijn vermoedelijk de oudste, samen met de vermelding van maten in rood potlood: 28X26.6. Op eentje zit een vingerafdruk (van de fotograaf?). Op een andere zie je, heel verrassend, de reflectie in een raam van de fotograaf achter zijn Rollei, die in de uiteindelijke foto is afgesneden. Soms is de foto gespiegeld in het boek terechtgekomen en vaak zijn het uitsnedes.

Heel goede kunst doet zich voor als een feit, niet als iets dat gemaakt is. Zeker als je jong bent, is dat zo. Foto’s zoals die van Ed van der Elsken leggen daar nog een schepje bovenop. Maar vergis je niet.

Mariëtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift.

Meer weten over Ed van der Elsken en hoe hij te werk ging? Klik hier.